Tiểu đường là một vấn đề sức khỏe phổ biến trên toàn cầu và có xu hướng gia tăng. Trong các yếu tố nguy cơ, thừa cân béo phì thể hiện ảnh hưởng nổi bật. Nhiều dữ liệu ghi nhận thừa cân béo phì (BMI trên 25 kg/m²) có liên quan đến phần lớn các ca mới mắc tiểu đường type 2. Nguy cơ tăng theo tuổi khởi phát, thời gian thừa cân kéo dài và mức tăng cân trong tuổi trưởng thành.

BMI là gì và vì sao được dùng để sàng lọc

BMI là chỉ số khối cơ thể tính từ cân nặng và chiều cao, phản ánh nhanh tình trạng gầy, bình thường, thừa cân hoặc béo phì. Dù thuận tiện, BMI chỉ là thước đo sàng lọc ban đầu, không cho biết thành phần cơ thể như mỡ, cơ hay phân bố mỡ. Do đó, khi đánh giá nguy cơ, cần kết hợp thêm vòng eo, tỷ lệ eo hông, tỷ lệ mỡ cơ thể và xét nghiệm chuyển hóa.

Cơ chế bệnh sinh của tiểu đường type 2

Type 2 xảy ra khi cơ thể giảm nhạy cảm với insulin và dần suy giảm tiết insulin, dẫn tới đường huyết tăng kéo dài. Mỡ nội tạng dư thừa, đặc biệt ở vùng bụng, làm tăng tình trạng viêm mức độ thấp và kháng insulin. Vì vậy cân nặng và vị trí mỡ thừa là mắt xích quan trọng liên kết BMI với nguy cơ tiểu đường.

Phân loại BMI và ý nghĩa rủi ro

Chỉ số dưới 18,5 phản ánh gầy và có nguy cơ dinh dưỡng. Khoảng 18,5 đến 24,9 là bình thường. Khoảng 25 đến 29,9 là thừa cân. Từ 30 trở lên là béo phì, đi kèm xác suất cao hơn mắc các bệnh chuyển hóa như tiểu đường, tăng huyết áp, rối loạn mỡ máu và bệnh tim mạch. Người nằm trong nhóm tiền béo phì hoặc béo phì nên ưu tiên giảm cân an toàn để đưa BMI về vùng lành mạnh.

Các yếu tố nguy cơ chính liên quan đến BMI

Phân bố mỡ không đồng đều

Tích mỡ chủ yếu ở bụng làm tăng nguy cơ so với tích mỡ ở hông và đùi. Vòng eo cao là dấu hiệu cảnh báo nguy cơ chuyển hóa.

Ít vận động

Thiếu hoạt động thể chất làm giảm tiêu hao glucose, tăng tích lũy mỡ và thúc đẩy kháng insulin.

Tăng cân kéo dài theo thời gian

Tăng cân trong tuổi trưởng thành và duy trì thừa cân lâu năm khiến nguy cơ tăng tích lũy.

Tiền sử gia đình và yếu tố chủng tộc

Nguy cơ tăng nếu bố mẹ hoặc anh chị em mắc type 2. Một số nhóm dân tộc có xác suất mắc cao hơn, vì vậy quản lý cân nặng càng quan trọng.

Triệu chứng gợi ý type 2 cần lưu ý

Khát nhiều, đói nhiều, đi tiểu nhiều, mệt mỏi kéo dài, nhìn mờ, vết thương lâu lành. Ở nam có thể giảm ham muốn và rối loạn cương; ở nữ có thể gặp nhiễm trùng đường tiểu hoặc da khô ngứa. Khi xuất hiện các dấu hiệu này, nên kiểm tra đường huyết và tham vấn chuyên môn.

Phòng ngừa và quản lý nguy cơ từ BMI

Chiến lược dinh dưỡng

Giảm tổng năng lượng phù hợp mục tiêu, ưu tiên tinh bột hấp thu chậm, đạm vừa đủ, chất béo tốt và chất xơ cao. Kiểm soát khẩu phần, duy trì bữa ăn đều đặn để tránh dao động đường huyết. Uống đủ nước, hạn chế đồ uống có đường.

Hoạt động thể chất

Tập thể dục nhịp điệu mức vừa kết hợp tăng cường sức mạnh cơ bắp giúp cải thiện nhạy cảm insulin. Tăng vận động hằng ngày như đi bộ, đứng xen kẽ ngồi làm việc và leo cầu thang.

Theo dõi và cá nhân hóa

Đo vòng eo, theo dõi cân nặng, kiểm tra đường huyết định kỳ. Nếu có điều kiện, sử dụng thiết bị theo dõi liên tục hoặc ứng dụng dinh dưỡng để tối ưu hóa kế hoạch ăn uống và vận động. Tư vấn cùng bác sĩ và chuyên gia dinh dưỡng khi có bệnh nền hoặc dùng thuốc.

Những giới hạn khi chỉ dựa vào BMI

BMI không phản ánh tỷ lệ mỡ và cơ, không xét đến tuổi, giới, chủng tộc và phân bố mỡ. Người cơ bắp có thể có BMI cao nhưng không thừa mỡ. Vì vậy khi sàng lọc nguy cơ tiểu đường cần bổ sung đo vòng eo, tỷ lệ eo hông và xét nghiệm chuyển hóa như đường huyết, HbA1c, lipid máu.

Câu trả lời nhanh cho các thắc mắc thường gặp

BMI từ 30 trở lên làm tăng nguy cơ mắc type 2. Người gầy vẫn có thể mắc type 2 nhưng tỷ lệ thấp hơn so với nhóm thừa cân béo phì. BMI là công cụ gián tiếp đánh giá nguy cơ qua tình trạng cân nặng, không phải thước đo chẩn đoán bệnh. Tỷ lệ eo hông và vòng eo thường nhạy hơn BMI trong dự báo rủi ro tim mạch và chuyển hóa. Tuổi trên 45, tiền đái tháo đường, rối loạn mỡ máu và lối sống ít vận động sẽ cộng hưởng làm tăng nguy cơ, vì vậy giảm cân an toàn và duy trì cân nặng là mục tiêu cốt lõi.

Lời khuyên hữu ích dành cho bạn

Quản lý cân nặng là đòn bẩy quan trọng nhất để phòng ngừa và làm chậm tiến triển tiểu đường type 2. Duy trì BMI trong vùng lành mạnh, giảm mỡ bụng, tăng vận động và ăn uống khoa học sẽ cải thiện nhạy cảm insulin, ổn định đường huyết và giảm biến chứng lâu dài. Nếu bạn đang ở nhóm thừa cân hoặc béo phì, hãy bắt đầu bằng mục tiêu khả thi như giảm 5 đến 10 phần trăm trọng lượng cơ thể và theo dõi các chỉ số chuyển hóa để ghi nhận lợi ích rõ rệt.